انجمن علمی جامعه شناسی سیاسی ایران

به مناسبت چهل سالگی انقلاب اسلامی ایران دکتر عباسعلی رهبر عضو انجمن علمی جامعه شناسی سیاسی ایران در گفت و گو با خبر گزاری عطنا به دستاوردهای علمی انقلاب اسلامی پرداخت.

دستاوردهای علمی و فرهنگی کشور در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ازنظر جناب‌عالی چیست؟

در این خصوص مروری هرچند گذرا به کارنامه علم و فناوری ایران در قاب انقلاب اسلامی می‌اندازیم.

وجود بیش از ۲۰۰ استاد بین‌المللی و دانشمند برجسته ایران

از روزهایی که نام تنها یک نویسنده بین‌المللی در مقالات علمی وجود داشت سال‌ها گذشته و امروز بیش از ۲۰۰ استاد بین‌المللی و دانشمند برجسته مقاله‌هایشان در میان جهان دانش دست‌به‌دست می‌شود. ایران در سال ۱۳۵۷ توانست ۴۴۰ مقاله را در مجامع بین‌المللی به ثبت برساند اما اکنون کمیت تولید علم کشور در پایگاه اسکو پوس ۴۸ هزار و ۳۴۵ مدرک و بر اساس وب آو ساینس (ISI) به ۴۰ هزار و ۳۳ مدرک رسیده است.

سهم ۱.۸۱ درصدی در تولید علم جهان

سهم ایران در تولید علم جهانی از یک‌صدم درصد در سال ۱۳۵۷ به ۱.۸۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. بر اساس آمارهای منتشرشده، رتبه علمی ایران در جهان در پایگاه اسکوپوس و ISI اکنون شانزدهم دنیاست درحالی‌که تا قبل از انقلاب اسلامی، در رتبه‌بندی این پایگاه‌های استنادی بین‌المللی هیچ جایگاهی نداشت. افزایش ۱۸۰ برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد ۵۵ برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی ۳۸ سال گذشته نشان از رشد این درخت تناور دارد.

درحالی‌که تا ابتدای انقلاب، نام هیچ‌یک از دانشگاه‌های ایرانی در فهرست دانشگاه‌های برتر دنیا نبود اکنون دانشگاه‌های کشور در نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی حضور دارند و تنها در یک نظام رتبه‌بندی تایمز ۸ دانشگاه ایرانی قرار دارند و همچنین ۱۴ دانشگاه جامع، ۱۰ دانشگاه و موسسه تحقیقاتی علوم پزشکی، ۸ دانشگاه صنعتی، ۲ دانشگاه غیرمتمرکز و یک پژوهشگاه از جمهوری اسلامی ایران در جمع مؤثرترین دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقات جهان قرار دارند.

بااینکه دانشگاه تهران به‌عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه از ۸۰ سال پیش تأسیس‌شده بود اما توسعه دانشگاه‌ها در دهه ۵۰ شمسی صورت گرفت، بااین‌حال فقط شهرهای بزرگ دانشگاه و موسسه آموزش عالی داشتند، درحالی‌که امروز به برکت انقلاب اسلامی بیش از ۳ هزار موسسه آموزش عالی حتی شهرهای کوچک را هم از آموزش عالی بهره‌مند کرده‌اند. به‌طوری‌که تعداد کل دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد ۲۲۳ موسسه در سال ۱۳۵۷ به ۲ هزار و ۹۸۳ موسسه در سال ۹۵ افزایش رسیده است. این رشد همچنین در تعداد دانشجویان نیز مشاهده می‌شود. تعداد کل دانشجویان از تعداد ۱۷۵ هزار و ۶۷۵ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۴ میلیون و ۳۴۸ هزار و ۳۸۳ نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش یافت.

این در حالی است که تعداد دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی به‌عنوان عاملی تأثیرگذار در تولید علم نیز رشد قابل‌توجهی داشته است و تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد از تعداد ۶ هزار و ۳۴۰ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۷۷۴ هزار و ۷۶۶ نفر در سال ۱۳۹۵ و تعداد دانشجویان دکتری از یک هزار و ۲۵۵ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۱۱۵ هزار و ۱۹۱ نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش‌یافته است. همچنین تعداد اعضای هیئت‌علمی تمام‌وقت دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد ۵ هزار و ۵۸۰ نفر در سال ۱۳۵۷ به ۸۰ هزار و ۹۷ نفر در سال ۹۵ رسیده است.

رتبه شانزدهم دنیا برای ایران در پایگاه‌های بین‌المللی تولید علم

بررسی بخشی از آمارهای علمی ایران نشان می‌دهد که ایران در سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی در رتبه‌بندی‌های جهانی حضور نداشت اما اکنون رتبه علمی ایران در دنیا در پایگاه اسکوپوس شانزدهم است. در بخش دانشگاهی نیز رشد رشته‌های علوم پایه بسیار قابل‌توجه بوده‌اند. رشته‌های ریاضی، مهندسی، شیمی، علم مواد، علوم رایانه، علوم کشاورزی و داروشناسی و سم‌شناسی ازلحاظ کیفیت تولیدات، بهتر از متوسط کشور عمل کرده‌اند. این در حالی است که آمریکا باهم پیمانان منطقه‌ای خود با وضع شدیدترین و ظالمانه‌ترین تحریم‌های خود سعی داشته است علاوه بر فشار اقتصادی مانع پیشرفت‌های علمی ایران شود که تاکنون باهمت محققین ایرانی ناکام مانده است.

بر اساس داده‌های آماری نظام رتبه‌بندی سایمگو، ایران در سال ۲۰۱۷ موفق به کسب مقام نخست تولیدات علمی در حوزه‌های مختلف در سطح کشورهای خاورمیانه رسیده است. اکنون بیش از ۲۰۰ استاد بین‌المللی و دانشمند برجسته ایران در رتبه‌های خوبی قرارگرفته‌اند و نامشان در میان دانشمندان جهانی می‌درخشد؛ هرساله فهرستی از برترین دانشمندان جهان منتشر می‌شود و وجود دانشمندان از کشورهای مختلف در آن لیست نشانگر توانمندی و قدرت کشورها محسوب می‌شود و ایران با داشتن ۲۰۰ استاد بین‌المللی و دانشمند در آن فهرست توانسته است خود را به‌عنوان کشوری قدرتمند و صاحب‌نام در عرصه علمی به دیگر کشورهای جهان نشان دهد.

این دستاوردها با چه آسیب‌هایی همراه بوده و فکر می‌کنید برای جبران این آسیب‌ها چه باید کرد؟

رابرت مرتن در نقد خود به فونکسیونالیسم کلاسیک به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه نهادهای مختلف اجتماعی نه‌تنها دارای کارکردهای آشکار هستند بلکه در کنار می‌توانند دارای کارکردهای پنهان و کژ کارکرد نیز باشند. همان‌گونه که گفته شد نظام آموزش عالی در ایران از کارکرد اصلی و محوری خود یعنی تربیت نیروی انسانی متخصص با توجه به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فاصله گرفته است. ما شاهد کالایی شدن و چیزوارگی یا شیء گشتگی مدارج تحصیلی هستیم و این به نحوی دیالکتیک و بنا بر سیری جدلی مآل به ازخودبیگانگی دانش‌آموختگان منتج خواهد شد و این امر با تهدید امنیت جامعگی یا اجتماعی شده موجب به خطر افتادن امنیت ملی می‌گردد. تعداد پرشمار واحدهای دانشگاهی موجب کاهش توانایی در سنجش کیفیت آموزش عالی شده و خودبه‌خود منجر به کسب مدرک توسط افراد با صلاحیت‌های ناکافی می‌شود. 

در حال حاضر تعدیل اعضای هیئت‌های علمی بر اساس یک نظام ارزشیابی نوین امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. متأسفانه در حال حاضر نظام ارزشیابی دانشگاهی به میزان قابل‌توجهی کمّی بوده و اساتید دانشگاه‌ها تمرکز خود را بر تولید هر چه بیشتر متن قرار می‌دهند. ماهیت دانشگاه مقدم بر سیاست است نه متأخر بر آن. درواقع، دانشگاه است که باید مسیرهای کلان سیاسی را تکوین بخشد نه آنکه سیاست مسیرهای حرکتی دانشگاه را مشخص کند. سیاست‌زدایی از ساحت دانشگاه به این معنا نیست که دانشگاه از سیاست جدا و منتزع شود بلکه به این معناست که دانشگاه دستخوش بازیهای سیاسی نگردد.

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۵ کتاب مهمی با عنوان «عمده‌ترین مسائل کشور: اولویت‌ها و راهبردهای مجلس شورای اسلامی در دوره دهم» منتشر کرد که در حوزه آموزش عالی به شرح زیر است:

• بی‌توجهی به برنامه‌های توسعه بخش و اداره دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی کشور برحسب علایق، اقتضائات و سیاست‌های فردی و گروهی

• سیطره تقاضای اجتماعی بر اجرای طرح توسعه هدفمند آموزش عالی و به‌تبع آن افزایش بی‌رویه و نامتوازن مؤسسات آموزش عالی

• کاهش کیفت آموزش عالی کشور با گسترش بی‌رویه مراکز

• عدم استفاده از ظرفیت‌های هیئت‌های امنا دانشگاه‌ها

• دخالت نهادهای اجرایی در تأسیس، ادغام، انحلال و انتقال دانشگاه‌ها و موسسه‌های آموزش عالی و پژوهشی

• تعدد مراجع سیاست‌گذار و مجری در حوزه علم و فناوری.

بررسی تطبیقی وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی، نگاشت نهادی نقشه جامع علمی کشور، مأموریت‌های معاونت علمی و فناوری، اهداف، وظایف و مأموریت‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و شورای عالی عتف و قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد که در تقسیم‌کار ملی مدیریت علم و فناوری کشور هماهنگی لازم وجود ندارد. اختلال ناشی از همپوشانی وظایف و اختیارات این نهادها را می‌توان به‌کرات در دستگاه‌های مختلف مشاهده کرد.